Problem odmowy przez dziecko pójścia do szkoły zazwyczaj nie pojawia się 1 września. Dochodzi do tego najczęściej kilka tygodni później. Dla ustalenia prawidłowej diagnozy zachowania dziecka bardzo ważne są zarówno moment jego pełnej odmowy chodzenia do szkoły, jak i rozwój całej historii.

Opis przypadku i jego analizę przedstawia specjalista psychiatrii dzieci i młodzieży, neurolog, epileptolog, psychoterapeuta poznawczo-behawioralny prof. dr hab. n. med. Tomasz Wolańczyk, kierownik Kliniki Psychiatrii Wieku Rozwojowego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.

8-letni Antek poszedł we wrześniu do III klasy. Do tej pory nie unikał szkoły, a nauka nie sprawiała mu trudności.

W listopadzie, w dniach, w których miał iść do szkoły, zaczął uskarżać się na różne dolegliwości. Zaczęło się klasycznie: najpierw mówił, że boli go brzuch, potem, że jest przeziębiony. Mama Antka postanowiła, że nie pójdzie do szkoły. Ale kolejnego dnia chłopiec znów twierdził, że źle się czuje. Mama tym razem nie zgodziła się na pozostanie chłopca w domu.

Opór przed pójściem do szkoły narasta

Po dwóch dniach Antek kategorycznie odmówił pójścia do szkoły. Zaczął płakać i błagać mamę, żeby pozwoliła mu zostać. Mówił, że nie może iść, bo się boi, jednak nie potrafił jednak określić, co wzbudza w nim tak silny lęk. Mama pytała, czy ktoś go w szkole krzywdzi, czy stało się coś złego. Antek zaprzeczał, ale błagał, by mógł nie iść do szkoły. Mama znów uległa. Antek został w domu.

Następnego dnia mama postanowiła go zawieźć do szkoły, ale chłopiec tak się zaparł, że nie było możliwości, by wysiadł z samochodu. Sytuacja stawała się coraz trudniejsza, a opór Antka coraz silniejszy. W końcu sprawą zainteresowała się szkoła i wezwano matkę chłopca w celu uzyskania wyjaśnień.

Antka skierowano na badanie psychologiczne, które wykazało, że chłopiec jest przeciętnie zdolny i ma potencjał intelektualny, który powinien umożliwić mu nabywanie wiedzy, ma też spory zasób wiadomości. Nie znaleziono uchwytnych powodów, które mogłyby spowodować, że chłopiec nie chce chodzić do szkoły.

Czy możliwa jest przemoc rówieśnicza?

Kluczowe wydaje się to, że chłopiec się boi. Nie wiemy jednak, przed czym odczuwa tak silny lęk, który uniemożliwia mu chodzenie do szkoły. Spójrzmy na poszukiwanie przyczyn przez mamę Antka.

Pierwszą, którą w takiej sytuacji trzeba zawsze wziąć pod uwagę, jest przemoc rówieśnicza. Czasem dziecko jest tak zastraszone, że boi się o tym powiedzieć. Dlatego zawsze warto porozmawiać z wychowawcą i pedagogiem szkolnym na temat innych dzieci i ich ewentualnego lęku przed pójściem do szkoły. W tym przypadku okazało się, że problem dotyczy tylko Antka.

Warto też zapytać chłopca w opisowy sposób: czy ktoś cię uderzył, czy ktoś się z ciebie śmiał, czy ktoś ci groził, czy ktoś ci mówił jakieś nieprzyjemne rzeczy? Mama wielokrotnie rozmawiała na ten temat z synem. Chłopiec twierdził, że nikt mu nie dokucza.

Może są problemy z nauką?

Trudności w uczeniu się zostały u Antka wykluczone przez psychologa. Poza możliwościami intelektualnymi chłopca, warto też przyjrzeć się nauczycielowi. Czy jest to ta sama osoba, która uczyła Antka w poprzednich latach? Jak nauczyciel odnosi się do chłopca? Jak Antek go postrzega? Czy nauczyciel stanowi dla chłopca źródło leku?

Warto sprawdzić zeszyty chłopca i przyjrzeć się dwóm pierwszym latom w szkole. Może były one dla Antka stresujące, może nauka była dla niego za ciężka? Czy nauka z mamą poza godzinami lekcyjnymi była dla niego trudna i wyczerpująca? Chociaż rzadko jest to przyczyna zaprzestania chodzenia do szkoły, częściej obniżonego nastroju, smutku i przewlekłego zmęczenia. Warto też ocenić, czy oczekiwania rodziców co do uzyskiwanych sukcesów szkolnych nie przerastają możliwości dziecka.

Wyraz lęku społecznego?

Antek chodził do szkoły przez dwa lata. Czy wydarzyło się coś, co mogłoby zaktywizować jego lęk przed wyśmianiem czy kompromitacją? Trzeba pamiętać, że lęk społeczny nie jest lękiem przed ludźmi, ale przed ich oceną. Warto zapytać więc o inne niż szkoła sytuacje uruchamiające lęk społeczny. Czy to jest chłopiec, który zareaguje lękiem, jeśli zwróci się do niego ktoś obcy? Czy to jest chłopiec, który poprosi o coś, czego będzie chciał? Czy na placu zabaw zacznie rozmowę z innym dzieckiem? Czy to jest dziecko, które ma problem z wykonywaniem publicznie czynności, które w lęku społecznym bywają trudne, jak np. jedzenie. W przypadku Antka tak nie jest.

Lęk przed opuszczeniem domu?

Nie wiemy też, czy problem rzeczywiście polega na tym, że dziecko nie chce iść do szkoły. A może chce zostać w domu.

Pytamy więc o najczęstszą przyczynę odmowy, czyli o nasilony lęk przed separacją, przed rozstaniem z rodzicami i przed opuszczeniem. I tutaj warto zadać pytania: czy Antek spędzał kiedyś wakacje bez rodziców, czy nocował u kolegi, czy bawił się cały dzień w domu innego dziecka, czy łatwo mu się rozstać z rodzicami? Okazało się, że nie. Antek bardzo dobrze czuje się wśród rodziców i mieszkających niedaleko dziadków. Mama jest oddana dziecku, bardzo go kocha i ciągle się o niego martwi. Tata Antka dużo pracuje. Jest strażakiem.

Kolejne pytania powinny dotyczyć zwyczajów panujących w rodzinie chłopca. Czy Antek śpi sam? Od kiedy śpi sam? Czy zdarza mu się przychodzić w nocy do łóżka rodziców? A może nie jest to łóżko rodziców, a łóżko mieszkającej razem z nim w pokoju mamy?

Warto też zwrócić uwagę, czy oprócz chodzenia do szkoły, chłopiec zaczął odmawiać również innych rzeczy. Okazało się, że w podobnym czasie, gdy wystąpiła odmowa chodzenia do szkoły, Antek przestał też chodzić z mamą do kościoła. Zapytany o powody swojej decyzji, chłopiec wyznał, że się boi. Odpowiedź Antka na pytanie dotyczące powodów niechodzenia do kościoła jest kluczowa dla tej historii. Chłopiec przyznał, że obawia się, iż wychodząc z kościoła wraz z innymi ludźmi, zgubi się w tłumie i mama go nie znajdzie.

Problem: lęk separacyjny

W sklepach Antek trzyma się bardzo blisko mamy. Szczególnie nie lubi supermarketów. Sprawia wrażenie grzecznego i posłusznego chłopca. Na placu zabaw spędza mało czasu. Zawsze upewnia się, czy mama jest obok. Chodził do przedszkola i przez dwa lata dobrze raził sobie w szkole. Co się stało, że nagle w III klasie, po 6 tygodniach, tak bardzo nasiliły się objawy lęku?

Wiadomo, że Antek boi się, że się zgubi, nie znajdzie mamy. Ale jak się okazało, to nie jedyny lęk, który go dręczy. Zapytany, czy boi się o mamę, chłopiec potwierdza. I wyjaśnia, że lęk o mamę towarzyszy mu cały czas, również w szkole. Boi się też o tatę. W domu jest mu trochę łatwiej, bo cały czas wysyła do mamy SMS-y z pytaniem, czy wszystko u niej w porządku. A mama mu odpowiada. W szkole tego robić nie może. Wcześniej nikt na to nie zwrócił uwagi.

Silna więź z mamą

Antek jest dzieckiem z zaburzeniem lęku separacyjnego. Jest bardzo związany z matką, niechętnie pozostaje bez rodziców. Od urodzenia śpi z mamą w jednym pokoju. Od niedawna zaczął spać we własnym łóżku. Lęk separacyjny początkowo się nie ujawniał za sprawą mieszkających nieopodal dziadków, którzy byli poszerzoną rodziną chłopca. Antek nigdy nie pozostawał przez dłuższy czas bez rodziców lub dziadków. Nigdy nie umawiał się na dłużej z kolegami. Jemu zupełnie wystarczało bycie z rodziną. Poszedł do przedszkola, ale po kilku dniach zaczął chorować i mama go zabrała. W szkole przez dwa pierwsze lata wytrzymał rozłąkę, choć bardzo się martwił o mamę i tatę. Dopiero jak się pojawiły zdarzenia lękotwórcze, zareagował odmową.

Lęk przed separacją jest zjawiskiem normalnym, ale wraz z upływem czasu powinien ulegać osłabieniu. W przypadku Antka jest jednak czymś, co powstrzymywało go przed rozwijaniem kontaktów rówieśniczych, co go utrzymywało w bliskości z mamą.

Silny związek Antka z mamą miał negatywny wpływ na rodzinę, a w szczególności na relacje małżeńskie. Tata chłopca coraz częściej wyrażał swoje niezadowolenie. Liczne kłótnie rodziców, którym przysłuchiwał się Antek, spowodowały, że mama opuściła pokój syna i powróciła do sypialni małżeńskiej. Ale i tak chłopiec co noc wędrował do sypialni rodziców, kładąc się między nimi i przytulając do mamy. Lęk przed separacją trwał u chłopca bardzo długo, ale do pewnego momentu nie było czynnika, który by go ujawnił.

Czynnik wyzwalający lęk

Ojciec, który był strażakiem, przeżył w pracy duże zagrożenie. Wrócił do domu poparzony. Mama powiedziała Antkowi, że tata mógł zginąć. Na to nałożyły się kłótnie małżeńskie. Tata krzyczał na mamę i powtarzał, że „ma dość, że on chce mieć żonę, a nie tylko matkę syna”.

Te z pozoru błahe sytuacje dramatycznie nasilają u lękowego dziecka obawy przed tym, co się wydarzy. Chłopiec został skonfrontowany z sytuacją, gdy usłyszał, że mógł stracić ojca. A kłótnie rodziców groziły rozpadem rodziny.

Terapia rodzinna

Praca z tą rodziną, obejmująca zarówno więź matki i syna, ale także relacje matki i ojca, powoli przynosiła rezultaty. Matka musiała pozwolić Antkowi dorosnąć i pomóc mu powoli się od niej separować. A rodzice chłopca musieli odbudować małżeństwo, które przez lata zostało zaniedbane.

Na początku rodzice Antka, w porozumieniu ze szkołą, przyprowadzali go na dwie lekcje dziennie. Po tym czasie chłopiec, jeśli czuł, że nie daje rady, mógł poprosić mamę, żeby przyszła i go odebrała. Ale za każdą dodatkową godzinę, którą wytrzymał w szkole, była nagroda, w co został zaangażowany ojciec chłopca. Wcześniej był on w życiu Antka właściwie nieobecny. Dlatego nagrodą był czas spędzony z tatą — jazda motorem na obiad w znanej sieci fast foodów, co było dla chłopca bardzo atrakcyjne.

Inną ważną kwestią było omówienie sytuacji w rodzinie: powrót do wypadku ojca w czasie pracy, wyjaśnienie, dlaczego tata krzyczał na mamę i zapewnienie, że oboje się bardzo kochają i tata, tak jak Antek, też chce być blisko mamy.

Wnioski:

• Czasem odmowa chodzenia do szkoły jest w rzeczywistości odmową wyjścia z domu.
• Często zapominamy o lęku separacyjnym, bo jest wpisany w tradycje danej rodziny.
• Zawsze należy oceniać rodzinę jako system, gdzie obecna jest bardzo silna więź matka-dziecko, która zawsze osłabia więź matka-ojciec.
• Czasami zachowanie dziecka ma służyć przyciągnięciu ojca. Jednak w tym przypadku objawy występujące u chłopca służyły przyciągnięciu matki. To był sposób walki syna z ojcem o obiekt przywiązania.Drogą do unormowania sytuacji w tej rodzinie, czyli osłabienia silnej, lękowej więzi matka-chłopiec była praca nad dwoma innymi więziami: matka-ojciec, chłopiec-ojciec.
• Objawy lękowe wymagają odróżnienia od lęku adekwatnego do fazy rozwojowej. Na każdym etapie rozwoju dziecka niepokojący jest brak nadążania za normą rozwojową.

Oprac. Olga Tymanowska